Antoni Starczewski. Ściana światła

Antoni Starczewski zajmował się malarstwem, tkaniną, grafiką, ceramiką i płaskorzeźbą. Już w 1951 roku podjął pracę jako plastyk-projektant w przemyśle lekkim w Fabryce Fajansów i Porcelany we Włocławku. Od tego czasu ceramika, począwszy od drobnej rzeźby, talerzy, wazonów po płaskorzeźby i obiekty (słynne Stoły z kartoflami, a potem też z bułkami, angielkami, marchewkami i jabłkami) była stale obecna w jego twórczości. Do najbardziej znanych i stworzonych przez niego ścian dekoracyjnych należą: płaskorzeźba do holu Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego (istniejąca) i dwie kompozycje dla Teatru Jaracza (dziś nieistniejące na miejscu).

Ściana światła wykonana ze specjalnie przygotowanych ceramicznych kinkietów została oficjalnie zaprezentowana publiczności 27 stycznia 1970 roku w foyer przebudowanego Teatru im. Stefana Jaracza. Proces jej przygotowania był dość żmudny i rozciągnięty w czasie. Począwszy od projektowania samego układu ściany z architektem, przez intensywną pracę we Włocławku, gdzie artysta poświęcił mnóstwo czasu na poszukiwanie najlepszego szkliwienia dla fajansowych kinkietów, a wcześniej na ich konstruowanie, aż po niezwykle absorbujący montaż instalacji na miejscu, w teatrze Teatrze Jaracza, przy którym pomagali mu między innymi jego studenci, jak Mariusz Kowalski.

Ściana światła, którą od 20 grudnia 2023 roku można oglądać tym razem w foyer Muzeum Sztuki w Łodzi (ms1), stanowi próbę rekonstrukcji pierwszej odsłony pracy Antoniego Starczewskiego. Muzeum pozyskało tę kompozycję do zbiorów interwencyjnie w roku 2003, kiedy to Teatr Jaracza był modernizowany. Podczas jej skuwania ze ścian nie została ona ani detalicznie zinwentaryzowana, ani poddana konserwacji, a w konsekwencji nie poddano jej należytym badaniom. Przechowywana w piętnastu skrzyniach czekała aż dwadzieścia lat na ponowne odkrycie i wydobycie na światło dzienne ze zbiorów Muzeum. Z uwagi na kruchość materiału wiele jej elementów już w czasie pierwszego demontażu uległo zniszczeniu lub zostało naruszonych. Z drugiej strony pozostawione przez artystę szkice mają charakter mocno roboczy i czasem mało konkretny, tak że „odszyfrowanie” po latach jego intencji stało się utrudnione.

Kompozycja Ściany światła opiera się na zastosowaniu powtarzalnych modułów, które ułożone są w kolumny odpowiadające kolejnym literom alfabetu. Każdą z liter charakteryzuje inny układ kropek i kresek, powtarzanych w każdym elemencie danej kolumny. Osiem pierwszych kolumn to litery A – H, które artysta określił jako „część statyczną”. Kolejne dziewięć kolumn, litery I – R, to ”część fakturowa”, a ostatnie litery S – Z to „część dynamiczna”. W pierwotnej ścianie, o powierzchni aż 40 m2, w każdej z kolumn znajdowało się 56 pojedynczych prostopadłościennych ceramicznych „cegiełek” z otworami, tzw. kinkietów. Niestety stan zachowanej ceramiki nie pozwolił na odtworzenie ich wszystkich. Jednak póki szereg kinkietów odpowiadających literom zostaje zachowany, zmniejszenie wysokości ściany nie wpływa na odbiór intencji artysty. W Teatrze Jaracza każda z kolumn była ponadto zakończona trójkątną formą. Po skuciu ściany zachowało się ich jedynie dwanaście, co uniemożliwiło ich umieszczenie w rekonstrukcji. Integralną część kompozycji stanowi oświetlenie, zamontowane wewnątrz poszczególnych cegiełek w celu uzyskania wyrafinowanych refleksów świetlnych.

Narracyjny i rytmiczny charakter budowanych struktur, jak w soczewce skupiający się w tej instalacji, determinował artystyczny idiom Starczewskiego, który „poszukując uniwersalnych zasad w sztuce, niespodziewanie łączył systemowo-porządkowy charakter prac z kreatywnymi wartościami i emocjonalną różnorodnością”.

Natalia Słaboń, Paulina Kurc-Maj

Podziękowania kierujemy w stronę Grzegorza Musiała, byłego pracownika Muzeum Sztuki w Łodzi, współtwórcy Galerii 86, znawcy twórczości Antoniego Starczewskiego. Jego pomoc i materiały okazały się bezcenne w procesie rekonstrukcji Ściany światła.

Antoni Starczewski (1929–2000) – urodził się i zmarł w Łodzi. Rzeźbiarz, malarz, twórca grafiki i ceramiki. Syn Aliny z Aniołowiczów, nauczycielki dzieci głuchoniemych i Franciszka, nauczyciela. Absolwent szkoły im. Żeromskiego w Łodzi. Podczas wojny współpracował z AK, aresztowany przez Niemców. W 1946 podjął studia w łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych, wspólnie z m.in. Stanisławem Fijałkowskim, pod kierunkiem Władysława Strzemińskiego. Studiował malarstwo, grafikę, ceramikę i rzeźbę na wydziale architektury wnętrz. Dyplom otrzymał w 1951 roku. Od połowy lat 50. XX wieku pracował w macierzystej uczelni jako pedagog. Stopień profesora nadzwyczajnego uzyskał w 1982. W swojej twórczości wykorzystywał różne formy przekazu, posługując się np. splotem tkackim, pismem, formami ceramicznymi, dźwiękiem. Od 1963 roku rozpoczął stosować w swoich pracach charakterystyczny dla siebie system złożony z elementów zwielokrotniających kształt, naśladując w ten sposób rytmiczną różnorodność form występującą w naturze. Interesował się zagadnieniem modułu, alfabetu. Był artystą często nagradzanym, odnoszącym liczne sukcesy w międzynarodowych konkursach, zdobył m.in. złoty medal na XXIV Concorso Internazionale della Ceramica w Faenzy (1966), złoty medal na III Biennale Internazionale della Grafica we Florencji (1972) czy II nagrodę na VI Międzynarodowym Biennale Grafiki w Krakowie (1976). W kolekcji Muzeum Sztuki w Łodzi znajduje się blisko sześćdziesiąt grafik, płaskorzeźb, obiektów, rysunków i obrazów artysty.

Maciej Cholewiński