100 lat awangardy w Polsce

Wystawy, koncerty, spektakle, publikacje, wykłady, konferencje … Te i inne przedsięwzięcia przygotowywane przez dziesiątki muzeów, teatrów, galerii i innych instytucji kulturalnych i naukowych złożą się na program obchodów stulecia ruchu awangardowego w Polsce. Będą to projekty przypominające najistotniejsze postaci i zjawiska awangardy międzywojennej oraz takie, które zwracają uwagę na twórców rozwijających awangardowe założenia w okresie powojennym. Będą także projekty stawiające pytanie o znaczenie awangardowego dziedzictwa dla współczesnych praktyk kulturowych.
 

1. Rewizja awangardowych historii

 W ramach obchodów Muzeum Narodowe w Warszawie zaprosi na wystawę prezentującą rzadko pokazywany własny zbiór grafiki i rysunków artystów polskiej awangardy. Widzowie będą mieli okazję obejrzeć prace przedstawicieli najważniejszych ugrupowań – ekspresjonistów, formistów, lwowskich surrealistów, Buntu, BLOKu, Praesensu, grupy a.r. oraz Grupy Krakowskiej. Kancelaria Prezydenta RP we współpracy z Muzeum Narodowym w Krakowie przygotowuje z tej okazji dwie wystawy. Pierwsza, zatytułowana „Formiści”, będzie poświęcona sztuce religijnej artystów tworzących tę awangardową formację i zostanie zaprezentowana w Pałacu Prezydenckim w Warszawie. Druga wystawa, „The Power of the Avant-garde”, odbędzie się w Kamienicy Szołayskich będącej oddziałem krakowskiego Muzeum a złożą się na nią dzieła kluczowych postaci światowej awangardy, takich jak: Edward Munch, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Fernand Léger czy Georges Rouault, oraz polskich awangardzistów, m.in. Leona Chwistka, Katarzyny Kobro, Władysława Strzemińskiego, Andrzeja Pawłowskiego i Marka Piaseckiego. O związkach jednego z najważniejszych twórców europejskiej awangardy z Polską opowie z kolei projekt wystawienniczy Muzeum Narodowego w Poznaniu „Hans Arp i sztuka polska”. Całą serię wystaw podejmujących próbę rewizji dotychczasowych ujęć awangardowej spuścizny planuje Muzeum Sztuki w Łodzi, instytucja bodaj najsilniej związana z dziejami awangardy w Polsce. Najważniejszą z nich będzie monograficzna wystawa twórczości Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego przygotowywana dla Museo Reina Sofia w Madrycie i stanowiąca pierwszą tak pełną prezentację dorobku polskich awangardzistów w muzeum tej rangi. Historię awangardy przypomni również pięć wystaw organizowanych we własnych siedzibach łódzkiego muzeum: „Superorganizm. Awangarda i doświadczenie przyrody” podejmująca kwestię wpływu proto-ekologicznego myślenia na ruchy awangardowe; „Enrico Prampolini. Futuryzm, scenotechnika i teatr polskiej awangardy” dotycząca związków między włoskim futuryzmem a rodzimymi eksperymentami scenograficznymi; „Montaże. Debora Vogel i nowa legenda miasta” opisująca awangardowy pejzaż międzywojennej Polski z perspektywy wybitnej polsko-żydowskiej pisarki i teoretyczki; „Organizatorzy życia. De Stijl, polska awangarda i design” eksplorująca międzynarodowe konteksty, w jakich kształtowała się nowoczesna polska architektura i wzornictwo oraz „Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności” poświęcona jednej z kluczowych dla modernizmu kwestii organizacji i racjonalizacji ruchu a przyjmująca za punkt odniesienia teorię i praktykę Katarzyny Kobro. Niejako w korespondencji do programu łódzkiego w Muzeum Narodowym we Wrocławiu zostanie zaprezentowana instalacja odwołująca się do najnowszego filmu Andrzeja Wajdy „Powidoki” ukazującego ostatnie lata życia Władysława Strzemińskiego. Ponadto Muzeum Śląskie w Katowicach wraz z Muzeum Historii Katowic przygotują projekt wystawienniczy poświęcony losom awangardy na Śląsku.

Od października 2016 roku w Muzeum Narodowym w Warszawie trwać będzie roczny cykl wykładów „Przełom, kontynuacja czy dialog? Sztuka XX i XXI wieku w kontekście sztuki dawnej”. Podczas cyklu „Muzealne wtorki” odbędą się m.in. spotkania pt. „Tradycja kontra awangarda. Artyści polscy wobec odzyskania niepodległości” oraz „Kubizm, futuryzm, surrealizm i abstrakcja” w Galerii Sztuki XX i XXI wieku. Na lekcje muzealne MNW zaprasza również dzieci i młodzież oraz rodziny w ramach warsztatów familijnych: „Sztuka nowoczesna dla początkujących”, „Sztuka z kół i kwadratów”, „Galeria kontrastów”. Muzeum Tadeusza Kantora Cricoteka w Krakowie przedstawi projekt badawczy, na który złożą się wystawa, konferencja i publikacja poświęcone Teatrowi Cricot, założonemu w Krakowie w roku 1933 przez grupę młodych plastyków i awangardowych pisarzy, z Józefem Jaremą na czele. W innym krakowskim muzeum, Muzeum Historii Fotografii odbywać się będą projekcje i prelekcje na temat przedwojennej awangardy filmowej (takich twórców jak Feliks Kuczkowski, Janusz Maria Brzeski, Jalu Kurek) oraz filmów powstających w środowiskach awangardy powojennej. Instytut Teatralny im. Z. Raszewskiego w ramach realizowanego od kilku lat projektu „Odzyskana Awangarda” zaproponuje cykl wydarzeń mających na celu upowszechnianie wiedzy o mniej znanym dorobku polskiej awangardy teatralnej XX wieku. A Teatr Nowy w Łodzi zorganizuje otwarty konkurs na scenariusz sztuki poświęconej awangardzie. Wśród projektów związanych z obchodami stulecia awangardy nie zabraknie również koncertów. Specjalny program przygotowuje Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”, w Teatrze Wielkim w Łodzi odbędzie się prawykonania „Złotego Runa” Aleksandra Tansmana, a w Akademii Muzycznej w Łodzi w ramach cyklu „Filary polskiej awangardy muzycznej” publiczność będzie miała okazja zapoznać się z rzadko prezentowaną twórczością Józefa Kofflera, pierwszego polskiego dodekafonisty, a także z utworami kompozytorów polskich inspirujących się sztuką Kobro i Strzemińskiego.

Rok 2017 przyniesie również szereg wydawnictw poświęconych awangardzie. Instytut Architektury w Krakowie opublikuje antologię tekstów teoretycznych i krytycznych poświęconych architekturze nowoczesnej w Polsce wraz ze zbiorem esejów i komentarzy. Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie przygotuje publikację autorstwa Andrzeja Turowskiego, jednego z najważniejszych polskich badaczy sztuki XX wieku, poświęconą historii radykalnej awangardy. A Muzeum Sztuki w Łodzi, oprócz serii publikacji związanych z cyklem wspomnianych wystaw, wyda reedycję „Teorii widzenia” Wł. Strzemińskiego, jednej z najważniejszych prac teoretycznych w historii polskiego modernizmu, oraz – wraz z jednym z wiodących wydawnictw – zainicjuje serię popularnych monografii poświęconych ważnym postaciom i zjawiskom polskiej sztuki XX-wieku.
 

2. Awangardowe kontynuacje 

Historia awangardy w Polsce nie zamyka się w latach międzywojennych. Tradycja i etos awangardowy silnie oddziaływały na twórczość polskich artystów również w dekadach późniejszych, w dużym stopniu przesądzając o jej charakterze. Przypomni o tym miedzy innymi Muzeum Narodowe we Wrocławiu w ramach wystawy, która skupi się na kwestii wykorzystania  nowych mediów w sztuce polskiej w latach 1945–1980. Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK w Krakowie z kolei zorganizuje retrospektywę Jonasza Sterna, wielkiego artysty, który był żywym łącznikiem między pierwszą awangardą a jej powojennymi kontynuacjami. W warszawskim Muzeum Sztuki Nowoczesnej zostanie natomiast zaprezentowana wystawa poświęcona Oskarowi Hansenowi, jednej z najważniejszych osobistości polskiej architektury dwudziestowiecznej, twórcy niezwykle wpływowej Teorii Formy Otwartej. Galeria BWA w Zielonej Górze przywoła postać Mariana Szpakowskiego, artysty i inicjatora „Złotego grona”, jednej z najważniejszych odbywających się cyklicznie imprez polskiej neoawangardy. BWA we Wrocławiu zorganizuje wystawę zbiorową „To Natalia”, poświęconą sztuce Natalii LL, jednej z najważniejszych artystek rodzimej neoawangardy, oraz twórczości odwołujących się do niej młodych artystów. W krakowskim Bunkrze Sztuki w ramach projektu „Trauma and Revival” odbędzie się międzynarodowa konferencja poświęcona historii awangardowego wystawiennictwa jako narzędzia konstruowania narracji o powojennej Europie. Galeria Zachęta w Warszawie wyda natomiast książkę „Awangarda w CBWA”, dokumentującej dzieje obecności sztuki awangardowej w tej galerii w latach 50. i 60. XX wieku.
 

3. Awangarda dzisiaj

O ile pewne rozwiązania formalne wypracowane przez awangardę dzisiaj mają już wartość czysto historyczną, o tyle etos eksperymentatorstwa i zaangażowania, który silnie awangardę określał, wciąż wydaje się atrakcyjny dla współczesnych twórców. Postarają się o tym opowiedzieć kolejne planowane na rok przyszły przedsięwzięcia. I tak, w Bunkrze Sztuki w Krakowie odbędzie się międzynarodowa wystawa „The Trouble of Value” poświęcona problemowi produkowania wartości i wartościowania w sztuce po przełomie awangardowym. W Galerii Arsenał w Białymstoku zostanie zaprezentowany projekt „Kino-Oko” ukazujący, w jaki sposób idee Dzigi Wiertowa, jednego z najważniejszych przedstawicieli kina konstruktywistycznej awangardy, oddziaływają na współczesne praktyki artystyczne – od eksperymentów Akademii Ruchu i artystów związanych z Warsztatem Formy Filmowej po prace najmłodszego pokolenia artystów. Muzeum Sztuki w Łodzi zaprezentuje międzynarodową wystawę „Muzeum Rytmu”, która odwołując się do pism Henriego Lefebvre’a oraz teorii Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego, opowie o różnych formach eksploatacji przez sztukę współczesną zjawiska rytmu. O znaczenie awangardowego dziedzictwa dla dzisiejszej sztuki funkcjonującej w zglobalizowanym świecie będzie opowiadał z kolei przygotowany przez CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie projekt wystawienniczy „Gotong Royong / Sztuka dobrej roboty”, będący efektem trwającej od dwóch lat współpracy z indonezyjskim centrum sztuki – Jatiwangi Art Factory.

Muzeum Miasta Gdyni zaproponuje cykl wydarzeń pod wspólnym tytułem „Instrukcja obsługi awangardy”, podejmujących temat różnych form mediacji, które miałyby umożliwiać spotkanie tzw. „zwykłego odbiorcy” z twórczością wyrastającą z tradycji awangardowych. Muzeum Narodowe w Gdańsku przygotuje publikację, na którą składać się będą wypowiedzi współczesnych twórców, artystów i teoretyków na temat miejsca awangardy we współczesnym świecie. W Galerii Kronika w Bytomiu będzie prowadzony projekt poświęcony badaniu śląskiej  neoawangardy oraz jej oddziaływaniu na dzisiejszą sztukę. W bytomskiej galerii odbędzie się też wystawa przedstawiającą rozwój „języka przechwałek i gróźb” od dadaizmu po hip-hopowych disów. Wreszcie Akademia Muzyczna w Łodzi zrealizuje się trzy tematyczne cykle przybliżające współczesne formy przetwarzania awangardowego dziedzictwa muzycznego i plastycznego: „Nowa generacja awangardy muzycznej”, „Echa Guerniki” oraz „Miasto-maszyna” poświęconego twórczości inspirowanej cywilizacją techniczną i modernistyczną architekturą.

Już teraz w obchody stulecia awangardy włączyło się blisko 50 instytucji i organizacji z całej Polski a z każdym dniem przybywa kolejnych. Tak żywa reakcja na ideę obchodów stanowi dowód na to, że tradycja awangardowa i etos awangardowy stanowią wciąż istotny punkt odniesienia i żywe źródło inspiracji dla współczesnych praktyk kulturowych rozwijanych w różnych środowiskach i w obszarze różnych dziedzin twórczości.  

Pod Honorowym Patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy

oraz pod auspicjami: